Η θέση ανεύρεσης και η κατάσταση διατήρησης του ανθρώπινου κρανίου Πετραλώνων

Δρ Νίκος Α. Πουλιανός - Ανθρωπολογική Εταιρείας Ελλάδος (www.aee.gr)

11^η Πανελλήνια Σπηλαιολογική Συνάντηση - Αλμυρός Βόλου, 10-12 Οκτωβρίου 2008

Το πρώτο τμήμα του σπηλαίου Πετραλώνων Χαλκιδικής, μήκους 157 μ., ανακαλύφθηκε από κατοίκους της ομώνυμης κοινότητας την άνοιξη του 1959. Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο ακολούθησε εξερεύνηση και χαρτογράφηση του ίδιου τμήματος από το ζεύγος Πετροχείλου. Βασική τους παρατήρηση ότι μόνο στα πιο εσωτερικά (τελευταία) 20 μ. του (τότε γνωστού) σπηλαίου υπάρχουν αποθέσεις ιζημάτων αναμεμειγμένων με απολιθωμένα οστά ζώων. Χωριανοί συνεχίζουν να μπαίνουν στο σπήλαιο, έως ότου μέσα Σεπτεμβρίου 1960, με βασικό πρωταγωνιστή τον Πετραλωνίτη Χρήστο Σαρηγιαννίδη, ομάδα έξι ατόμων, εκ των οποίων τρεις κάτοικοι της κοινότητας και τρεις δημόσιοι υπάλληλοι με πανεπιστημιακή μόρφωση (γεωπόνος, δημοδιδάσκαλος, τοπογράφος), σε ανεξερεύνητο προηγούμενα μικρό θάλαμο βρίσκουν το κρανίο του Αρχανθρώπου καλυμμένο με σταλαγμιτικό υλικό (βλ. εφημερίδα «Μακεδονία», 18-9-1960), το οποίο έκτοτε «φυλάσσεται» στο ΑΠΘ.

«Προς αναζήτηση της κάτω σιαγόνας» λίγες βδομάδες αργότερα οι καθηγητές του ΑΠΘ Π. Κόκκορος και Α. Κανέλλης χρησιμοποιούν τον Χρήστο Σαρηγιαννίδη σαν οδηγό και εργάτη, ανασκάπτοντας απ’ άκρη σ’ άκρου τον χώρο που αργότερα ο Α.Πουλιανός ονόμασε Μαυσωλείο. Οι ίδιοι καθηγητές επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι μόνο στα πιο εσωτερικά (τελευταία) 20 μ. του (τότε γνωστού) σπηλαίου υπάρχουν αποθέσεις ιζημάτων αναμεμειγμένων με απολιθωμένα οστά.

Επειδή το ζεύγος Πετροχείλου το 1959 δεν είχε εξερευνήσει στο Μαυσωλείο, δεν το είχε βεβαίως ούτε και χαρτογραφήσει, κάτι που όμως έπραξαν οι προαναφερόμενοι καθηγητές του ΑΠΘ, υποδεικνύοντας σαφέστατα το μικρό θάλαμο του Μαυσωλείου στη δική τους χαρτογράφηση ως χώρο ανεύρεσης του ανθρώπινου κρανίου. Από την αντιπαραβολή και μόνο των σκαριφημάτων Πετρχείλου (1960) και ΑΠΘ (1962), ξεκάθαρα φαίνεται ότι στα πρώτα σχέδια δεν σχεδιάζεται το Μαυσωλείο, ενώ στη συνέχεια αναπαρίσταται και μάλιστα με τη λεπτομερή απεικόνιση δύο πεσμένων βράχων της οροφής, ο ένας εκ των οποίων έφραζε την είσοδο του μικρού θαλάμου. Έτσι, καθίσταται ακράδαντο το περί Μαυσωλείου συμπέρασμα, το οποίο μάλιστα είναι δυνατόν να εξαχθεί ακόμα και ανεξάρτητα από τις μαρτυρίες της ομάδας των έξι, μαρτυρίες που οπωσδήποτε επικυρώνουν αυτό το συμπέρασμα με τον πιο αδιαμφισβήτητο τρόπο. Η ανακάλυψη επιπλέον θαλάμου, παρακίνησε τους χωρικούς να εντατικοποιήσουν τις εξερευνήσεις τους και το 1961/2 αποκαλύφθηκε το υπόλοιπο και μεγαλύτερο τμήμα του σπηλαίου Πετραλώνων, με συνολικές σήμερα διαδρομές περί τα 2 χλμ.

Συστηματικές έρευνες (1965) και ανασκαφές (1968, 1974-) διενεργεί στο σπήλαιο ο Α. Πουλιανός, αρχικά ως Αντιπρόεδρος της Ε.Σ.Ε. και στη συνέχεια ως Πρόεδρος της ΑΕΕ. Έτσι κατορθώνει να συσχετίσει στρωματογραφικά το Μαυσωλείο με το 11^ο στρώμα των ιζημάτων του σπηλαίου και το 1977/8 προσδιορίζει την ηλικία των 700.000 περίπου ετών για τον Αρχάνθρωπο.

Αίφνης, στο φύλλο της «Θεσσαλονίκης» - 28 Φεβρουαρίου 1980, ο εκλιπών καθηγητής του ΑΠΘ Ι. Μελέντης, ακόμα και παρά τις ξεκάθαρες δημοσιεύσεις των προκατόχων του καθηγητών, αμφισβητεί το χώρο ανεύρεσης, πιθανόν γιατί έτσι θεωρούσε ότι «ενίσχυε» τα επιχειρήματά του για διαφορετική (και νεότερη) εκτίμηση της ηλικίας του Αρχανθρώπου. Είτε από αβλεψία των βιβλιογραφικών δεδομένων και κεκτημένη ταχύτητα, είτε σκόπιμα, το ζήτημα είχε τεθεί, έστω και μέσω της, ανεπίσημης επιστημονικά, δημοσιογραφικής οδού. Έτσι, το θέμα έκρινα σκόπιμο να αντιμετωπιστεί, με την παράθεση της προαναφερόμενης βιβλιογραφικής επιχειρηματολογίας (Πετρχείλου – ΑΠΘ, 1959-1962), στο Παγκόσμιο Συνέδριο Σπηλαιολογίας του 1988, αλλά και ενώπιον των καθηγητών κρίσης σε αμφότερες τις διδακτορικές μου διατριβές (Φλωρντία, 1989, 1995 και Πράγα, 1998). Φαινομενικά, ελλείψει αντιλόγου σε επιστημονικές (ή άλλες) δημοσιεύσεις, το ζήτημα φαινόταν λήξαν. Αντίθετα, φρόντισαν να το ανακινήσουν το 2007, πάλι χωρίς κανένα σχετικό (ή νέο) στοιχείο, οι νυν διδάσκοντες του ΑΠΘ, μαθητές του Ι. Μελέντη, κ.κ. Ε. Τσουκαλά και Γ. Κουφός. Προσπάθειες για συνεννόηση δι’ αλληλογραφίας (με ΑΠΘ και ΥΠ.ΠΟ.), με σκοπό να σταματήσει η επιζήμια για την επιστήμη παραποίηση των γεγονότων (και προφανώς άσχετης με επιστημονικές διχογνωμίες), έχουν δυστυχώς αποβεί μέχρι στιγμής άκαρπες. Παρόλα αυτά εκφράζεται η ελπίδα να επικρατήσει τελικά η σωφροσύνη σε ΑΠΘ και ΥΠ.ΠΟ., ώστε να ανθίσει η αλήθεια και στα ελληνικά «επίσημα» χείλη.

Η κατάσταση διατήρησης

Στην «εμμονή» του ΑΠΘ να αντικρούσει τις διαπιστώσεις Πουλιανού, σχετικά με την ηλικία του Αρχανθρώπου των 700.000 περίπου ετών, προχώρησε περί τη δεκαετία του 1970 σε διάφορες προσπάθειες χρονολόγησης πάνω στο ίδιο το ανθρώπινο κρανίο. Αποτέλεσμα παρόμοιων ή/και άλλων ενεργειών ήταν το εύρημα (ίσως το σημαντικότερο της Ευρώπης) να υποστεί τεράστιες ζημιές, που κατά την ΑΕΕ αγγίζουν συνολικά το 40%. Οι καταστροφές αυτές διαπιστώθηκαν με βάση τις αλληλοδιαδεχόμενες μελέτες του ευρήματος, οι οποίες κατά σειρά μπορούν να συμπυκνωθούν στις παρακάτω γραμμές.

Οι πρώτες περιγραφές του κρανίου και των επ’ αυτού παρεμβάσεων προέρχονται από τους Kokkoros & Kanellis (1960/1, στο γαλλικό περιοδικό Anthropologie). Όμως ουδέποτε μέχρι σήμερα δημοσιεύθηκαν από το ΑΠΘ φωτογραφίες πριν τον καθαρισμό του κρανίου (οι μόνες που αναπαράχθηκαν το 2007 ήταν – χωρίς άδεια ή έστω αναφορά – από βιβλίο του Α. Πουλιανού του 1982). Μια άλλη επίσης μεγάλη παράλειψη ήταν να απολεσθεί το σταλαγμιτικό υλικό που απομακρύνθηκε (ή έστω να μην μαθευτεί ποτέ τι απέγινε), χρησιμότατο για την εξαγωγή περαιτέρω συμπερασμάτων. Κατόπιν, αντίστοιχες πληροφορίες προέρχονται από τους καθηγητές Bostanci (1964), με σχετικά καλές φωτογραφίες, Κανέλλη και Σάββα (1964 – «εκ του κρανίου ελλείπει προσέτι... το κάτω τοίχωμα των οφθαλμικών κογχών» ;!),), Γ. Μαρίνο, Π. Γιαννούλη & Λ. Σωτηριάδη (1965), Α. Πουλιανό (1965/7) και τον εξ Η.Π.Α. R. Murrill (1967).

Επόμενος καθαρισμός του κρανίου προχώρησε κάπου μετά το 1970, όταν ανέλαβε την έδρα της Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του Παν/μίου Θεσ/νίκης ο καθηγητής Ι. Μελέντης. Δυστυχώς όμως ούτε αυτή τη φορά δημοσιεύτηκαν από τους υπεύθυνους φωτογραφίες ή ακτινογραφίες του κρανίου πριν ξεκινήσει ο δεύτερος καθαρισμός. Έγινε μόνο η κατοπινή του καθαρισμού παρουσίαση από τον Βρετανό C. Stringer, στο περιοδικό Human Evolution, 1974, και τους C. Stringer, C. F. Howell & Ι. Μelentis, 1979, στο περιοδικό Archaeological Sciences. Σύμφωνα με αυτές τις δημοσιεύσεις απελευθερώθηκαν από το σταλαγμιτικό υλικό τα υπόλοιπα οστά, με εξαίρεση τη βάση του κρανίου. Πάλι όμως αντιδεοντολογικά παραμένει άγνωστο και μέχρι σήμερα δεν διευκρινίζεται πού βρίσκεται το απαμακρυνθέν σταλαγμιτικό υλικό.

Το καλοκαίρι του 1979, ο προαναφερθείς Αμερικανός καθηγητής Ανθρωπολογίας R. Murrill ξαναμελέτησε το κρανίο (μετά το 1967). Σε αντίστοιχο άρθρο στο περιοδικό Άνθρωπος του 1980, επισημαίνει ότι έχει αφαιρεθεί (broken off) η κορώνα του 1^ου δεξιού γομφίου. (Χαρακτηριστικά, ανάμεσα σε άλλα έντυπα, η «Απογευματινή» της 6-10-1994 διερωτάται με αγωνία: «Ποιοι ξεδόντιασαν τον Αρχάνθρωπο;»). Σαν απάντηση υπάρχουν οι αυτούσιες δηλώσεις του καθηγητή Ι. Μελέντη στην εφημερίδα «Θεσσαλονίκη» της 28-2-1980, όπου αναφέρεται ότι ενώ καθάριζε το κρανίο «αποσπάστηκαν μαζί με την σταλαγμιτική ύλη μικρότατα τεμάχιά του χωρίς καμιά απολύτως αλλοίωση» (!!!), τα οποία απέστειλε για χρονολόγηση με τη μέθοδο των αμινοξέων στον καθηγητή Ρ. Προτς του Παν/μίου της Φρανκφούρτης. Στο περιοδικό Nature (τ. 299, σελ. 281-282) αναφέρεται επίσης ότι ο κ. Ν. Ξηροτύρης προσκόμισε ελάχιστες (;) ποσότητες, χωρίς άλλες διευκρινίσεις, από την οστέινη ύλη του κρανίου Πετραλώνων, που χρησιμοποιήθηκε για μία άλλη μέθοδο χρονολόγησης, εκείνη της ESR. Φοιτητής Βιολογίας -Ανθρωπολογίας το 1982, μαζί με τους καθηγητές M. Kretzoi (από την Ουγγαρία), B. Kurten (από τη Φινλανδία) και H. Ullrich (από τη Γερμανία), είχα τη μοναδική ευκαιρία να μελετήσω και να φωτογραφίσω το κρανίο. Την προσοχή μας τράβηξαν αμέσως πάμπολλες (δεκάδες) χαρακιές, μήκους περίπου 10 χιλ. και βάθους 1 χιλ., οι οποίες διέτρεχαν όλη την επιφάνεια, όχι μόνο των οστών του προσώπου, αλλά του μετωπιαίου, όπως και αμφοτέρων των βρεγματικών, γεγονός που καταγγέλθηκε (στο ΥΠ.ΠΟ.). Τέλος και ο Stringer (1983, Journal of Human Evolution) σημειώνει ότι το κρανίο είχε υποστεί ζημιές (damages), κυρίως στις περιοχές των οφθαλμικών κογχών, της άνω γνάθου και της ρινικής χώρας, ενώ εξωτερικά των ρινικών οστών παρουσίαζε καινούργιες χαρακιές...

Η ΑΕΕ έχει αποταθεί σε όλα τα κρατικά αρμόδια όργανα, για την από εδώ και πέρα τουλάχιστον προστασία του ευρήματος, τα οποία όμως εξακολουθούν να κωφεύουν, πιθανόν στα πλαίσια μιας προσπάθειας αποφυγής καταλογισμού των ευθυνών ενός εκάστου. Παρόμοιες όμως πρακτικές, από όποιους φορείς κι αν εφαρμόζονται ή όσο ψηλά κι αν βρίσκονται, μπορούν και πρέπει να εξοβελιστούν το συντομότερο από το δημόσιο βίο της χώρας, για το καλό όλων.